سرعت رشد علمی که یکی از مولفه‌های آن تعداد مقالات منتشرشده و استناد به آنها محسوب می‌شود یکی از مباحث اصلی در دنیای امروز است؛ سرعتی که ایران توانسته بود برای سال‌ها دست برتر را در آن هم در منطقه و هم جهان داشته باشد به‌طوری که میانگین سرعت رشد علمی ایران ۱۱ برابر میانگین جهانی اعلام شده بود.
با این حال ۳ سالی می‌شود که زنگ خطر برای کاهش سرعت علمی ایران به صدا درآمده و کشورهای مانند ترکیه و عربستان، به‌عنوان مهم‌ترین رقیبان ایران درحال کم کردن فاصله‌شان با ایران بودند و امروز با توجه به سیاستگذاری که از سوی این کشورها انجام شده، نه‌تنها ترکیه توانسته جایگاه ایران در منطقه را از حیث تعداد مقالات به دست آورد و رتبه اول را در اختیار بگیرد؛ بلکه عربستان هم سایه‌به‌سایه ایران حرکت می‌کند، اتفاقی که قطعا یکباره رخ نداده و شاید اگر مسئولان مربوطه بیشتر به این مقوله توجه می‌کردند حالا که در آستانه رسیدن به پایان چشم‌انداز ۱۴۰۴، هستیم و براساس آن باید رتبه اول خود در منطقه را تثبیت می‌کردیم وضعیت کشور در منطقه به‌گونه‌ای دیگر رقم می‌خورد.
از دست رفتن شتاب علمی ایران موضوعی است که نظام رتبه‌بندی وب‌آوساینس آن را تایید کرده است، به‌طوری که براساس جدیدترین نتایج اعلام شده از سوی آن، ترکیه در مقام اول و ایران در مقام دوم منطقه است؛ با این حال هنوز جایگاه نخست منطقه از نگاه اسکوپوس در اختیار ایران است. دو نظام رتبه‌بندی که با شاخص‌های مختلف، کمیت و کیفیت تولیدات علمی کشورهای مختلف را مورد ارزیابی قرار می‌دهند.
دانشگاه آزاد اسلامی رتبه اول کشور در انتشار مقاله
هر چند که این نظام رتبه‌بندی، رشد علمی ایران را عقب‌تر از ترکیه نشان می‌دهد، در این میان اما دانشگاه آزاد توانسته با ۱۱ هزار و ۵۳۳ مقاله و سهم ۱۵٫۹۵ درصدی در انتشارات علمی ایران، جایگاه اول را به خود اختصاص دهد و بعد از آن دانشگاه علوم پزشکی تهران با ۶ هزار و ۸۱۰ و تهران با ۵ هزار و ۵۰۰ مقاله در جایگاه دوم و سوم قرار گرفته‌اند. در وب‌آوساینس که در سال گذشته میلادی ۳ میلیون و ۷۰۵ هزار و ۷۵۰ مقاله را نمایه کرده، چین با انتشار ۸۹۱ هزار و ۹۷۸ مقاله و سهم ۲۴ درصدی از کل انتشارات، در رتبه اول قرار دارد و آمریکا، انگلیس، هند و آلمان هم در رتبه‌های دوم تا پنجم دنیا قرار گرفته‌اند.
بالاخره اول منطقه‌ایم یا دوم؟
یکی از اولین مولفه‌ها درباره چرایی سقوط یک‌پله‌ای جایگاه علمی ایران در منطقه، این است که ترکیه توانسته در سال گذشته میلادی، ۷۵ هزار و ۸۱۰ مقاله و رساله را براساس پایگاه وب‌آوساینس منتشر کند و همین تعداد این کشور را در رتبه نخست منطقه و پانزدهم دنیا قرار داده است، درحالی‌که این میزان برای ایران ۷۲ هزار و ۲۷۷ بود و باعث شد تا ایران در جایگاه دوم منطقه و ۱۷ جهان قرار بگیرد؛ یعنی ترکیه با ۴ درصد سهم بیشتر در انتشار مقالات، برتری ایران در منطقه را از بین برده است؛ اما آنچه بیش از همه نگران‌کننده است اینکه عربستان‌سعودی هم در همین بازه زمانی ۵۹ هزار و ۶۹۹ هزار مقاله داشته و در جایگاه سوم منطقه و ۱۹ام دنیا قرار گرفته است، یعنی تعداد مقالات این کشور تنها ۲۱ درصد با تولیدات علمی ایران فاصله دارد.
رشد تعداد مقالات؛ کمترین میزان در ۵ سال اخیر
با نگاهی به وضعیت انتشار مقالات طی ۵ سال اخیر از سوی پژوهشگران ایرانی و نمایه شدن آنها در اسکوپوس باید عنوان کرد سرعت رشد علمی ایران طی این سال‌ها به زیر ۱۰ درصد رسیده است؛ به‌طوری‌که در سال ۲۰۱۸، ۶۰ هزار و ۴۹۲ مقاله در این نظام رتبه‌بندی به ثبت رسید که این میزان در سال ۲۰۱۹ به ۶۵ هزار و ۵۶۵ رسیده که نشان از رشد ۸ درصدی در تعداد کمی مقالات داشته است. این روند در سال ۲۰۲۰ هم با رشد ۹ درصدی تداوم داشت و میزان مقالات به ۷۱ هزار و ۷۰۶ مقاله رسیده بود، اما یک سال بعد با کاهش ۳ درصدی سرعت رشد همراه بودیم و کل مقالات ۷۶ هزار و ۶۰ مقاله بوده است؛ رقمی که برای سال گذشته میلادی به ۷۸ هزار و ۲۴۱ مقاله رسید که حاکی از رشد ۲٫۸۷ درصدی دارد. برای درک بهتر کاهش سرعت علمی کافی است به میزان رشد تعداد مقالات کشور از سال ۲۰۱۰ به ۲۰۱۱ نگاه کنیم، به‌طوری‌که در آن ایران با رشد ۲۵ درصدی همراه شده و از ۳۰ هزار و ۱۳۲ مقاله به ۴۰ هزار و ۸۶ مقاله رسیده است. طبیعتا تداوم سرعت رشد زیر ۵ درصد در سال‌های آینده که با توجه به وضعیت آموزش عالی کشور دور از انتظار نیست، از دست دادن جایگاه دوم منطقه را هم نمی‌توان غیرواقعی دانست.
ایران همچنان جایگاه اول منطقه از نگاه اسکوپوس
اما هنوز کشورمان براساس نظام رتبه‌بندی اسکوپوس در صدر منطقه و پانزدهم دنیا قرار دارد. به عبارت دیگر اسکوپوس میزان مقالات ایران را ۷۸ هزار و ۲۴۱ مقاله اعلام کرده درحالی‌که بعد از آن ترکیه با ۷۱ هزار و ۸۵۳ در جایگاه دوم و عربستان با ۵۸ هزار و ۹۷۱ مقاله در جایگاه سوم قرار گرفته است؛ یعنی رشد علمی ایران از ترکیه در این نظام رتبه‌بندی ۸ درصد بیشتر و از عربستان هم ۳۲ درصد بیشتر است؛ اما این بدان معنی نیست که خیال سیاستگذاران و مسئولان مرتبط با حوزه آموزش عالی از این حیث راحت باشد چراکه فاصله بین ایران و ترکیه تنها ۶ هزار و ۳۸۸ کلمه یا به عبارت دیگر اگر تعداد مقالات این کشور تنها ۸ درصد رشد کند، از دید این نظام رتبه‌بندی هم ایران جایگاه خود را از دست خواهد داد. با این حال چین با یک میلیون و ۱۶ هزار و ۳۱۱ مقاله از ۳ میلیون و ۹۵۰ هزار و ۳۰۵ مقاله منتشرشده از سوی اسکوپوس و سهم ۲۵ درصدی در آن، همچنان در مقام اول دنیا قرار دارد. همچنین براساس این نظام رتبه‌بندی دانشگاه علوم پزشکی تهران با ۶ هزار و ۷۷۷ مقاله رتبه اول و دانشگاه آزاد هم با ۵ هزار و ۷۵۷ در رتبه دوم قرار دارد به‌طوری که سهم آن از کل انتشارات علمی کشور ۷٫۴۲ درصد اعلام شده است. البته باز هم جایگاه سوم به دانشگاه تهران با ۵ هزار و ۶۴ مقاله و سهم ۶٫۵۳ درصدی رسیده است. آنچه در این میان نمی‌توان از آن غفلت کرد سرعت علمی کشورهایی مانند عربستان و مصر است. طبق گزارش منتشرشده از سوی نظام رتبه‌بندی سایمگو، عربستان توانسته طی ۵ سال گذشته رتبه خود را از ۳۲ جهان به ۱۸ برسانند، درحالی‌که رتبه ایران در ۳ سال گذشته، هیچگونه تغییری در دنیا نداشته و در جایگاه پانزدهم بوده است، اما در سال ۲۰۲۲ این رتبه به ۱۶ دنیا رسیده است. مصر براساس نظام رتبه‌بندی سایمگو یا همان اسکوپوس، از رتبه ۳۷ جهانی در سال ۲۰۱۸ توانسته به رتبه ۲۴ در سال گذشته میلادی برسد؛ یعنی ظرف ۴ سال، ۱۳ پله ارتقا پیدا کرده است که نشان از سرعت رشد علمی بالای این کشور دارد.
به ۴ درصد مقالات ایرانی هیچگونه استنادی نمی‌شود!
مقالات پراستناد را باید یکی دیگر از مولفه‌هایی دانست که نشان‌دهنده کیفیت علمی مقالات هر کشوری است؛ سنجه‌ای که براساس اسکوپوس، پژوهشگران ایرانی توانستند در سال ۲۰۲۱، ۷۴ هزار و ۷۳۹ مقاله استنادپذیر داشته باشند و همین باعث شده تا ایران در آن بازه زمانی در جایگاه ۱۴ دنیا قرار بگیرد و رتبه کشور از حیث خوداستنادی پژوهشگران هم ۱۲ دنیا با ۳۱ هزار و ۶۳۳ مقاله خوداستنادی بوده است. به عبارت دیگر ایران ۷۴ هزار و ۷۳۹ اثر استنادپذیر در سال ۲۰۲۱ داشته که تعداد استنادهای صورت‌گرفته به آن ۹۲ هزار و ۳۳۹ مورد بوده و ۳۱ هزار و ۶۳۲ اثر هم خوداستنادی داشته است اما آنچه در این نگران‌کننده است اینکه با ملاک قرار دادن ۷۸ هزار و ۲۴۱ مقاله منتشر شده، عملا ۳ هزار و ۵۰۲ مقاله یا به زبان آماری ۴ درصد از آنها عملا حتی قابلیت استناد هم نداشته است. این درحالی است که هنوز نقدهای زیادی به مقالات منتشرشده داخل از حیث عدم کاربردی بودن آنها وارد است و عدم استناد به ۴ درصد آنها به معنی آن است که حتی از حیث علمی و کیفیت علمی هم نتوانسته‌اند ملاک عمل دیگر پژوهشگران قرار بگیرد. قطعا در چنین شرایطی باید تغییر جدی در وضعیت نگارش مقالات صورت بگیرد. موضوع دیگر اینکه عربستان با ۷۵ هزار و ۶۷۲ استناد به مقالاتش در جایگاه دوم منطقه و ترکیه هم با ۶۲ هزار و ۸۹۰ استناد در جایگاه سوم قرار دارد؛ اما موضوع زمانی جالب‌تر می‌شود که بدانیم پاکستان، مصر و رژیم‌صهیونیستی هم به ترتیب در جایگاه چهارم تا ششم منطقه قرار گرفته‌اند.
فرازوفرودهای تولید علم ایران از نگاه وب‌آوساینس
براساس وب‌آوساینس تعداد مقالات ایرانی در سال گذشته میلادی، ۷۱ هزار و ۷۰۶ مورد بوده که این میزان در سال ۲۰۲۱ به ۷۷ هزار و ۹۸ مقاله رسیده است؛ یعنی در همین بازه زمانی سرعت رشد تولیدات علمی ایران ۷٫۸۱ درصد کاهش پیدا کرده است. البته روند تعداد مقالات منتشرشده از سوی ایران در یک سال قبل‌تر صعودی بوده به‌طوری‌که در سال ۲۰۲۰، مجموع مقالات منتشرشده ۷۳ هزار و ۸ مقاله بوده که این میزان در سال ۲۰۲۱ به ۷۷ هزار و ۹۸ مقاله رسیده؛ یعنی کشور در این بازه زمانی با رشد ۵٫۶۰ درصدی همراه بوده است، اتفاقی که در بازه زمانی ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۰ هم با رشد ۱۳ درصدی همراه تعداد مقالات از ۶۴ هزار و ۳۵۹ به ۷ هزار و ۸ مقاله رسیده بود.
رشد ۶٫۴۱ درصدی استناد به مقالات استنادپذیر
وضعیت ایران در وب آو ساینس حتی در حوزه استنادها هم متفاوت است؛ به طوری‌که در بازه زمانی ۵ ساله از ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۲، ایران توانسته ۲۳۸ هزار و ۶۸ مقاله استنادپذیر در این نظام رتبه‌بندی نمایه کند که مجموع استنادهای صورت‌گرفته به آنها ۲ میلیون و ۱۷۵ هزار و ۸۲۲ بوده که سهم ۹٫۱۱ درصدی داشته است. البته با نگاهی به میانگین ۵ ساله در بازه زمانی ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۱ که این میزان تنها ۲٫۷۰ درصد بوده است؛ باید عنوان کرد استناد به مقالات استنادپذیر کشو رشد قابل‌توجهی داشته است اما هنوز با نقطه مطلوب فاصله زیادی داریم. طبق آنچه این نظام رتبه‌بندی در بررسی ۵ ساله استنادها به مقالات کشورهای منطقه منتشر کرده، قرقیزستان مقام اول و بعد از آن بحرین، فلسطین، قطر و گرجستان قرار گرفته‌اند. قرارگیری نام کشورهایی مانند فلسطین در جایگاه سوم منطقه از حیث رشد تعداد استنادها در بازه زمانی ۵ ساله، نشان می‌دهد سرعت استناد به مقالات قابل‌استنادپذیر ایرانی در بازه‌های زمانی ۵ ساله، آن‌طور که انتظار می‌رود، بالا نبوده که ایران را در جایگاه ۱۷ منطقه قرار داده است.
جایگاه اول پراستنادها در اختیار عربستان
در بخش مقالات پراستناد هم آنچه وب آو ساینس منتشر کرده، ایران فقط ۱۲۷ مقاله داغ در سال ۲۰۲۲ داشته که به معنی قرارگیری در پله ۲۸ دنیا و چهارم منطقه است؛ اما عربستان با ۲۳۳ مقاله در رتبه اول و ۱۴ دنیا نشسته است. ترکیه هم با ۱۸۵ مقاله در جایگاه دوم منطقه و ۱۸ دنیا قرار دارد و بعد از آن پاکستان با ۱۷۳ در جایگاه سوم منطقه و ۲۰ دنیا است. البته ایران و رژیم‌صهیونستی هر دو با انتشار ۱۲۷ مقاله به صورت مشترک در جایگاه چهارم و ۲۸ دنیا قرار دارند.
میانگین استناد به هر مقاله: ۱٫۱۹ درصد
شرایط کشور با سنجه سرانه استناد به انتشارات هم چندان خوب نیست، به طور میانگین استناد به هر مقاله استنادپذیر کشور فقط ۱٫۱۹ درصد بوده، در حالی‌که نسبت آثار بدون استناد پژوهشگران کشور حدود ۶۶ درصد اعلام شده و این به معنی قرارگیری در جایگاه ۸۳ دنیا و ۱۴ منطقه است. یعنی از میان ۷۴ هزار و ۷۳۹ مقاله استنادپذیر، ۴۸ هزار و ۸۵۸ اثر بدون استناد بوده است. در حالی‌که قطر با سرانه استناد ۱٫۸۱ در جایگاه اول، گرجستان با ۱٫۷ در جایگاه دوم، ترکمنستان با ۱٫۶در جایگاه سوم و عربستان و امارات متحده عربی نیز با ۱٫۵۷ در جایگاه چهارم منطقه قرار گرفته‌اند. البته باز هم جایگاه اول دنیا با ۸۴۶ هزار و ۱۲۹ استناد به چین تعلق دارد و بعد از آن آمریکا و انگلیس، آلمان و ایتالیا قرار گرفته‌اند.
سهم هر استاد ایرانی از بودجه پژوهشی یک‌چهارم ترکیه
یکی از موضوعات مهم در بحث انتشار مقاله، هزینه‌هایی است که کشورها در حوزه تحقیق و توسعه انجام می‌دهند؛ طبیعتا هر اندازه بودجه اختصاص‌یافته به این بخش یا همان R&D بیشتر باشد، بستر برای فعالیت پژوهشی اساتید هم مهیاتر خواهد بود. به طور مثال ترکیه در سال ۲۰۲۱، ۲۴ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار در بخش R&D خود هزینه کرده و با در نظر گرفتن ۱۸۵ هزار استادی که در دانشگاه‌های این کشور مشغول به کار هستند، باید عنوان کرد هر استاد ترکیه‌ای ۱۳۱ هزار دلار بودجه برای فعالیت‌های پژوهشی‌اش در اختیار داشته است؛ طبیعتا با چنین سرمایه‌گذاری‌ای انتظار عبور این کشور از ایران و رسیدن به جایگاه اول منطقه دور از انتظار نیست. کشوری مانند عربستان هم در سال ۲۰۲۱، با دارا بودن بیش از ۸۶ هزار استاد، ۱۴ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار در این بخش هزینه کرده بود که نشان می‌دهد به هر استاد ۱۶۸ هزار دلار بودجه رسیده بود. رژیم‌صهیونیستی هم برای سال ۲۰۲۱، با اختصاص ۱۸ میلیارد و ۵۵۰ میلیون دلار سرمایه با دارا بودن ۹۲ هزار استاد، ۲۰۱ هزار دلار اختصاص داد. قطعا در چنین شرایطی با توجه به اینکه مبلغ R&D ایران در سال ۲۰۲۱ با احتساب دلار ۲۶٫۰۱۹ تومانی، معادل ۲ میلیارد و ۲۸۳ میلیون دلار بوده و در همان بازه زمانی ۶۵ هزار استاد، دانشیار و استادیار در دانشگاه‌های کشور مشغول به فعالیت بوده‌اند، می‌توان گفت به هر استاد ۳۵ هزار دلار رسیده است. طبیعتا با چنین بودجه‌هایی که نشان از اختلاف ۲۷۴ درصدی میان اساتید ترکیه‌ای و ایران دارد، نمی‌توان انتظار داشت کشور بتواند در رقابت تنگاتنگی که امروز شکل گرفته سربلند باشد. البته سهم هر استاد ایرانی از بودجه تحقیق و پژوهشی به نسبت عربستان هم فاصله ۳۸۰ درصدی و با رژیم‌صهیونیستی هم ۴۷۴ درصدی بوده است
منبع:فرهیختگان
