بالا گرفتن انتقادها نسبت به نقش دانشگاه‌ها در پیدا کردن راهکارهای علمی و عملی برای برون‌رفت از مشکلات بخش‌های مختلف موجب شد تا مراکز آموزش عالی کشور به‌سمت کاربردی شدن فعالیت‌های پژوهشی‌شان حرکت کنند. صنایع و دستگاه‌های اجرایی کشور هم تا حدی با این مسیر همراه شدند و بستر را برای حمایت‌های مالی از پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی فراهم کردند. البته هنوز راه زیادی تا رسیدن به نقطه مطلوب در این زمینه وجود دارد و در این میان می‌طلبد تا مسئولان آموزش عالی به‌ویژه بخش ارتباط با صنعت و جامعه وزارت علوم بتوانند با اتخاذ سیاست‌های درست، مسیر را برای نقش‌آفرینی بیشتر دانشگاه‌ها هموارتر کنند. برای رسیدن به تصویری نسبتا روشن از سهم پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی در رفع چالش‌های صنعتی و جامعه، به سراغ گزارش «عملکرد سال ۱۴۰۱ حوزه ارتباط با جامعه و صنعت» رفتیم تا با نگاهی به ظرفیت دانشجویان تحصیلات تکمیلی، تعداد پایان‌نامه‌ها، میزان حمایت‌ها از آنها از سوی دستگاه‌ها و صنایع بتوان در جریان ماحصل عملکرد دانشگاه‌ها در سال گذشته قرار گرفت. گزارشی که درمجموع باید عنوان کرد با وجود بالا رفتن میزان حمایت‌ها، اما سهم دانشجویان و پایان‌نامه‌های مرتبط با صنعت و جامعه روند کاهشی پیدا کرده است.
ریزش ۱۱ درصدی جمعیت دانشجویان کارشناسی‌ارشد
در ابتدا باید نگاهی جامع داشته باشیم به ظرفیت کلی دانشجویان که براساس گزارش منتشر‌شده، سال گذشته جمعیت کلی دانشجویان مورد بررسی در گزارش وزارت علوم، ۴۷۴ هزار و ۳۸۵ نفر بوده که این میزان برای سال ۱۴۰۰، ۶۸ هزار و ۸۴۹ نفر اعلام شده بود که نشان از رشد ۵۸۹ درصدی میزان مشارکت دانشجویان دارد. در این میان تعداد پذیرش متخصصان به‌عنوان پسادکتری در سال گذشته ۸۶۹ و در سال ۱۴۰۰ هم ۴۳۲ نفر بوده که به‌معنی رشد ۱۰۰درصدی متخصصان این بخش دارد.
طبیعتا انتظار اصلی از دانشجویان مقطع تحصیلات تکمیلی اعم از کارشناسی‌ارشد و دکتری مشارکت در فعالیت‌های تحقیقاتی است. طبق گزارش منتشر‌شده از سوی این وزارتخانه تعداد دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها در سال ۱۴۰۱ به ۱۵۰ هزار و ۵۲۸ نفر رسیده بود که این میزان در یک سال قبل‌تر ۱۶۹ هزار و ۵۰۱ نفر بود که نشان از کاهش ۱۱ درصدی دانشجویان در این مقطع دارد. وضعیت اما برای دانشجویان مقطع دکتری با رشد نسبی همراه بوده به‌طوری‌که تعداد آنها از ۳۹ هزار و ۴۲۶ نفر در سال ۱۴۰۰ به ۴۶ هزار و ۱۴۹ نفر در سال گذشته رسیده که حاکی از رشد ۱۷ درصدی دارد.
تعداد دانشجویان پذیرش شده در مقطع کارشناسی‌ارشد دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها هم با ریزش ۱۷ درصدی همراه بوده و از ۶۸ هزار و ۸۴۹ نفر به ۵۶ هزار و ۵۹۲ نفر در سال گذشته رسیده است، اتفاقی که در مقطع دکتری متفاوت بوده و رشد ۲ درصدی داشته است. به‌عبارت دقیق‌تر تعداد دانشجویانی که در این مقطع پذیرش شده‌اند از ۸ هزار و ۵۲۸ نفر به ۸ هزار و ۷۴۹ نفر رسیده است.
فقط ۳ درصد پایان‌نامه‌ها با قراردادها مرتبطند!
براساس آمار ارائه‌شده در گزارش وزارت علوم در سال گذشته مجموعا ۴۰ هزار پایان‌نامه در دانشگاه و پژوهشگاه‌ها ارائه شده است که تعداد آن نسبت به سال گذشته ۱۴۰۱ با کاهش نیم‌درصدی همراه بوده و از ۴ هزار و ۳۷۱ مورد به ۴ هزار و ۱۷۹ مورد رسیده است. اما نکته جالب‌تر سهم پایان‌نامه‌های مرتبط با قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت (۱۰۹۹ مورد) نسبت به تعداد کل پایان‌نامه‌هاست که به ۳ درصد هم نمی‌رسد و البته تغییر محسوسی هم نسبت به سال گذشته نداشته است و به بیان دقیق‌تر ۲ درصد کاهش یافته است.
حمایت از هر پایان‌نامه: ۱۵ میلیون تومان
در مقابل مبلغ مورد حمایت از آنها با رشد ۶۹ درصدی همراه بوده و از ۹ میلیارد و ۷۱۹ میلیون تومان به ۱۶ میلیارد و ۵۱۰ میلیون تومان رسیده است. بنابراین اگر صرفا پایان‌نامه‌های مرتبط با قراردادهای مدنظر را مورد توجه قرار دهیم، سهم هر پایان‌نامه به‌صورت میانگین ۱۵ میلیون تومان بوده است.
مجموع تعداد پایان‌نامه‌های دانشگاه‌ها که مورد حمایت مالی صنایع و دستگاه‌های اجرایی قرار گرفته از ۶۴۶ مورد در سال ۱۴۰۰ به ۷۱۷ مورد در سال گذشته رسیده که نشان از رشد سهم ۱۰ درصدی دستگاه‌ها در حمایت از پایان‌نامه‌ها دارد. سال ۱۴۰۰ سهم پایان‌نامه‌های مورد حمایت مالی از سوی دستگاه‌ها و صنایع به تعداد کل پایان‌نامه‌ها به ۱٫۷۸ درصد رسیده بود.
همچنین مجموع بازدیدهای صنعتی دانشجویان در سال گذشته ۹۳۴ بازدید بوده که به نسبت ۹۰۵ بازدید انجام شده در سال ۱۴۰۰، ۳ درصد رشد داشته است.
سهم هر دانشجو از مبلغ قراردادهای جاری، ۳۷ میلیون تومان
اگر بنا باشد نسبت مبلغ قراردادهای جاری در هرسال را به تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی پذیرفته شده درنظر بگیریم، باید گفت درمجموع مبلغ قراردادها به‌ازای هر‌دانشجو در سال گذشته ۳۷ میلیون تومان بوده است. درحالیکه این میزان در سال ۱۴۰۰ به ۴۰ میلیون تومان رسیده بود که به‌معنی کاهش ۷ درصدی است؛ البته وقتی دایره مبلغ قراردادها را به کل دانشجویان تحصیلات تکمیلی محدود کنیم، وضعیت متفاوت می‌شود، به‌طوری‌که سهم هر دانشجوی تحصیلات تکمیلی از مبلغ قراردادهای جاری در سال گذشته به ۲۴ میلیون تومان رسید که این رقم در سال ۱۴۰۰، ۱۵ میلیون تومان بود که به‌معنی رشد ۶۰ درصدی در این حوزه است. نکته‌ای که باید در این میان به آن توجه ویژه شود، این است که رقم قراردادها افزایش پیدا کرده، به‌طوری‌که این میزان از ۳ هزار و ۱۰۶ میلیارد تومان به ۴ هزار و ۷۰۴ میلیارد تومان رسیده که نشان از رشد ۵۱ درصدی در رقم قراردادها دارد. سهم هر ۱۰۰ دانشجوی تحصیلات تکمیلی از تعداد قراردادهای جاری در سال گذشته به ۵٫۵ درصد و در سال ۱۴۰۰ به ۴٫۲ درصد رسیده بود که نشان از رشد ۱٫۳ درصدی دارد.
پژوهشگران پسادکتری در کدام دانشگاها فعالند؟
پژوهشگران پسادکتری با توجه به نامی که برای آنها انتخاب شده، از همان ابتدای جذب‌شان در مراکز آکادمیک روی فعالیت‌های پژوهشی متمرکز می‌شوند و با توجه به حیطه فعالیتی آنها هر دانشگاهی تلاش می‌کند تا بتواند سهم بیشتری را در جذب آنها داشته باشند. در این بین دانشگاه تهران با پذیرش ۱۲۸ پژوهشگر پسادکتری در یک سال اخیر، در جایگاه اول این حوزه قرار گرفته و بعد از آن دانشگاه فردوسی مشهد با ۱۱۹ پژوهشگر و صنعتی‌شریف با ۸۷ پژوهشگر قرار دارد. با توجه به اینکه سهم دانشجویان دکتری پذیرش‌شده در سال گذشته از سوی دانشگاه تهران هزار و ۲۶۱ نفر بوده، باید عنوان کرد پژوهشگران پسادکتری ۱۱ درصد از جمعیت دانشجوی دکتری پذیرش شده را شامل می‌شوند، در مقابل تعداد دانشجویان دکتری دانشگاه صنعتی‌شریف ۹۸۹ نفر اعلام شده، یعنی سهم پژوهشگران در میان آنها تنها ۹ درصد است. با این حال آمار مشخصی از دانشجویان دکتری دانشگاه فردوسی مشهد وجود ندارد که بتوان سهم آنها را به پژوهشگران پسادکتری حساب کرد.
دست برتر دانشگاه باهنر کرمان در جذب حمایت صنایع
همچنین وقتی به تعداد پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی مورد حمایت صنایع و دستگاه‌های اجرایی در یک سال اخیر نگاهی می‌اندازیم، نامی از دانشگاه تهران، شریف، علم‌وصنعت به چشم نمی‌خورد و به جای آنها، این دانشگاه شهید باهنر کرمان است که با ۵۸ پایان‌نامه مورد حمایت قرار گرفته، در رتبه اول قرار گرفته و رتبه دوم هم به دانشگاه علامه طباطبایی با ۵۶ پایان‌نامه رسیده است. در این میان دانشگاه صنعتی امیرکبیر با ۵۰ پایان‌نامه جایگاه سوم را دارد که نشان می‌دهد صنایع و دستگاه‌های اجرایی بیشتر به سمت حمایت از پایان‌نامه‌های مرتبط با حوزه غیرفنی رفته‌اند.
پایان‌نامه‌های پژوهشگاه‌ها مساله‌محورتر است
دانشگاه امیرکبیر با ۲۹۹ پایان‌نامه مرتبط با قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت در صدر اول و بعد از آن دانشگاه علم‌وصنعت با ۲۲۳ مورد و دانشگاه صنعتی اصفهان با ۱۰۴ مورد قرار دارد. اما وقتی صحبت از نسبت تعداد قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت درحال اجرا به تعداد کل پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی می‌شود، نام هیچ دانشگاهی در جایگاه اول تا سوم دیده نمی‌شود بلکه پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران است که از هر ۷ پایان‌نامه‌اش یکی از آنها مرتبط با این حوزه است، بعد از آن سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران با ۶٫۱۸ و پژوهشگاه رنگ با ۲٫۲۹ قرار دارد.
سهم هر دانشجوی پذیرش‌شده در شهید بهشتی ۵٫۳۶ قرارداد درحال اجرا
البته وقتی نسبت تعداد قراردادهای درحال اجرای مرتبط با جامعه‌وصنعت را به تعداد کل دانشجویان تحصیلات تکمیلی در نظر بگیریم، مجتمع آموزش عالی فنی و مهندسی اسفراین توانسته به ازای هر یک دانشجوی خود، یک قرارداد داشته باشد، بعد از آن پژوهشگاه زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله است که به ازای هر دانشجوی خود ۰٫۵۵ قرارداد و بعد از آن هم دانشگاه بزرگمهر قائنات است که به ازای هر دانشجو ۰٫۵۰ قرارداد درحال اجرا داشته است.
اما وقتی صحبت از نسبت قراردادهای درحال اجرای مرتبط با جامعه و صنعت به هر دانشجوی پذیرش شده، به میان می‌آید این دانشگاه شهید بهشتی است که توانسته به ازای هر دانشجوی پذیرش‌شده خود ۵٫۳۶ قرارداد درحال اجرا با صنعت و جامعه داشته باشد، رقمی که در دانشگاه تبریز به ازای هر دانشجو به ۴٫۹۰ قرارداد و درنهایت در دانشگاه علم و صنعت به ازای هر دانشجو به ۲٫۸۳ قرارداد می‌رسد.
دانشجویان تحصیلات تکمیلی در پژوهشگاه‌ها بیشتر می‌ارزند
در نسبت مبلغ قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت درحال اجرا به دانشجویان تحصیلات تکمیلی هم باید عنوان کرد باز هیچ دانشگاهی نتوانسته حتی در زمره ۵ رتبه اول قرار بگیرد به‌طوری که سهم هر دانشجوی مقطع تحصیلات تکمیلی پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری از رقم قراردادها ۷۰۷ میلیون تومان بوده، رقمی که برای سازمان پژوهش‌های علمی وصنعتی ایران به ۵۵۲ میلیون تومان و پژوهشگاه تربیت بدنی و علوم ورزشی به ۵۰۷ میلیون تومان می‌رسد. البته شرایط دانشگاه‌ها وقتی پای نسبت مبلغ قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت درحال اجرا به دانشجویان پذیرش‌شده در میان باشد متفاوت است به‌طوری که سهم کل دانشجویان پذیرش‌شده دانشگاه صنعتی اصفهان از مبلغ قراردادها ۲ میلیارد و ۵۱ میلیون است، رقمی که باعث شده این دانشگاه در جایگاه دوم قرار بگیرد و دانشگاه شیراز با یک میلیارد و ۹۱۷ میلیون تومان در جایگاه سوم، درحالیکه جایگاه اول به سازمان مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی در علوم اسلامی و انسانی با ۲ میلیارد و ۵۲۲ میلیون رقم قرارداد درحال اجرا به کل دانشجویان پذیرش شده‌اش رسیده است.
حمایت از پایان‌نامه‌ها کجا سنگین‌تر بود؟
در بحث حمایت‌های صورت‌گرفته از پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی در سال ۱۴۰۰ به تعداد کل پایان‌نامه‌ها هم باید عنوان کرد سهم هر پایان نامه تحصیلات تکمیلی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) ۴٫۵ میلیون تومان بوده است، رقمی که برای دانشگاه زابل به ۲ میلیون و ۵۵۰ هزار تومان رسیده و این دانشگاه را در رتبه دوم قرار داده است و درنهایت هم میزان حمایت‌ها از دانشگاه صنعتی اراک به یک میلیون و ۵۷۰ هزار تومان می‌رسد.
بالاترین سهم از مبلغ جذب‌شده قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت مربوط به دانشگاه تحصیلات تکمیلی صنعتی و فناوری پیشرفته با ۵۱۴ میلیون تومان به ازای هر دانشجو بوده است. در رتبه دوم سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران قرار دارد که میزان آن ۴۸۰ میلیون تومان به ازای هر دانشجو می‌رسد. رتبه سوم به پژوهشکده علوم زمین با ۳۲۰ میلیون تومان اختصاص دارد. کمترین مقدار از مبلغ جذب‌شده قراردادهای ارتباط با جامعه و صنعت مربوط به پژوهشگاه هوافضا با ۴۱ میلیون تومان، دانشگاه صنعتی اصفهان با ۴۲ و دانشگاه صنعت نفت با ۵۱ میلیون به ازای هر دانشجو بوده است.
منبع:فرهیختگان
