آزمایشگاه‌ها را باید از اصلی‌ترین بسترهای انجام فعالیت‌های پژوهشی دانست؛ بستری که امکان آزمون و خطا نه‌تنها برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی فراهم میکند، بلکه به اساتید هم این امکان را می‌دهد تا بتوانند مسیر حرکت دانشگاه‌ها در مرزهای علم را حفظ کنند. هرچند اهمیت و جایگاه فضای و تجهیزات آزمایشگاهی در پیشبرد فعالیت‌های علمی نیازی به توضیحات اضافه ندارد اما واقعیت روز و حال آزمایشگاه‌ها حکایت از عقب‌ماندگی این حوزه دارد. یکی از معضلات آزمایشگاه‌ها، عدم برنامه‌ریزی ثابت در تخصیص بودجه است. درواقع آزمایشگاه‌ها از ۳ طریق بودجه می‌گیرند، اولین روش ردیف سنواتی در قانون بودجه هرسال است که به تجهیز و تعمیر تجهیزات آزمایشگاه‌های وزارت علوم اختصاص پیدا میکند. دومین روش، تخصیص هرساله بودجه از سمت دانشگاه برای آزمایشگاه مرکزی و دیگر آزمایشگاه‌های مجموعه خود و روش آخر که فواصل زمانی آن مشخص نیست، گرفتن مجوز برای تخصیص بودجه از صندوق توسعه ملی است که آخرین‌بار در سال ۱۳۹۹ صورت گرفت. حالا با توجه به شرایط آزمایشگاهی در دانشگاه‌ها به‌نظر می‌رسد قرار است بار دیگر صندوق توسعه ملی به کمک مراکز آموزش عالی بیاید تا بتوانند کمی از کاستی‌های موجود در این زمینه را جبران کنند؛ موضوعی که تحقق آن هرچند اندک، اما می‌تواند کمی از مشکلات این روزهای دانشگاه‌ها را برطرف کند.
تخصیص ۲هزارمیلیاردی از صندوق توسعه ملی برای آزمایشگاه‌ها
محمدحسین بهشتی، مدیرکل دفتر حمایت و پشتیبانی امور پژوهشی وزارت علوم درباره تخصیص اعتبارات از سمت صندوق توسعه به آزمایشگاه‌ها گفت: «براساس پیگیری که وزیر و معاون پژوهشی انجام داده و موافقتی که از مقام‌معظم‌رهبری گرفته شد؛ قرار است برای بخش تجهیزات حدودا ۲هزارمیلیارد تومان تسهیلات از سمت صندوق توسعه داده شود و درنظر داریم آن را بین دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی وزارت علوم توزیع کنیم که بتوانند تجهیزات جدیدی را خریداری کنند و تجهیزاتی را که از کار افتاده بهبود ببخشند. ما براساس شاخص‌هایی بین دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی این بودجه را تقسیم می‌کنیم.
بودجه تخصیصی چگونه توزیع میشود؟
بهشتی در ادامه درباره نحوه شاخص‌بندی دانشگاه‌های برای تخصیص بودجه آزمایشگاهی بیان کرد: «ما شاخص‌هایی را برای تخصیص اعتبار به دانشگاه‌ها درنظر گرفتیم که بر این اساس سهم هر دانشگاه را مشخص می‌کنیم. یکی از شاخص‌هایمان اختصاص اعتبار براساس رتبه‌بندی دانشگاه‌هاست که از سوی isc صورت می‌گیرد و در آن دانشگاه‌ها براساس شاخص‌های مختلف رتبه‌بندی می‌شوند و ۳۵ درصد شاخص تقسیم بودجه را براساس رتبه‌بندی این پایگاه قرار داده‌ایم. در طرف دیگر نیز تقسیم امتیازات خودمان به این صورت است که ۲۵ درصد امتیاز مربوط به تعداد هیات‌علمی، ۱۰ درصد جمعیت دانشجویی، ۱۰ درصد اطلاعات ثبت‌شده دانشگاه‌ها در شاعا، ۵ درصد نیز به درآمد دانشگاه از محل ارتباط باب صنعت اختصاص پیدا میکند و براساس این شاخص‌ها سهم هر دانشگاه را از این ۲هزارمیلیارد مشخص کردیم.»
او درخصوص شاخص‌بندی پژوهشگاه‌ها عنوان کرد: «در پژوهشگاه‌ها با توجه به اینکه غالبا دانشجو ندارند، شاخص دانشجو نداریم و وزن ۲۵ درصد در بین بقیه شاخص‌ها پخش میشود. ۵۰ درصد وزن رتبه‌بندی، ۳۰ درصد هیات‌علمی، ۱۰ درصد شاعا و ۱۰ درصد درآمد ارتباط با صنعت است، پس از تاییدیه‌ای که از داخل وزارتخانه گرفته میشود تا آخر این هفته به سازمان برنامه اعلام میشود اعتبارات تا هفته آینده به‌دست دانشگاه‌ها برسد. سهم هر دانشگاه به سازمان برنامه اعلام میشود و سازمان مبلغ را به دانشگاه‌ها اختصاص می‌دهد.»
دانشگاه‌ها دلخواه به آزمایشگاه‌ها بودجه می‌دهند
بهشتی درباره سهم آزمایشگاه‌ها از بودجه کل دانشگاه گفت: «هر دانشگاهی بودجه کلی دارد و در این بودجه کلی می‌تواند به میزان دلخواه و با توجه به برنامه‌ریزی‌های معمول دانشگاه تخصیص بودجه را انجام دهد. این موضوع بحث‌های داخلی هر دانشگاه است و بودجه خود را می‌تواند به هر میزان در پژوهش و آموزش هزینه کند که هر دانشگاه طبق برنامه خود با سازمان برنامه و هیات‌امنا انجام می‌دهد.»
دانشگاه‌ها اعتبارات زیادی برای بخش تجهیزات نیاز دارند
او با اشاره به اینکه در دانشگاه‌ها تجهیزات بسیاری وجود دارد، افزود: «اما این تجهیزات یا فرسوده شده که نیازمند خرید تجهیزات جدید است یا اینکه فناوری آن منسوخ شده است. دانشگاه‌های ما از نظر تجهیزات در وضعیت بدی قرار ندارند اما نیازمند حفظ و نگهداری و به‌روز‌رسانی هستند. همچنین برخی دانشگاه‌ها تجهیزات موردنیاز خود را ندارد و باید برای خریداری آن اقدام کنند. این موضوع کلی است و به هر جهت دانشگاه‌ها اعتبارات زیادی برای بخش تجهیزات نیاز دارند و هر چقدر که به دانشگاه پول دهیم، برای تجهیزات کم است و دانشگاه‌های ما نیاز دارند در حوزه تجهیز به آنها کمک شود.»
اولویت ما خرید از تجهیزات داخل است
بهشتی درخصوص الزام دانشگاه‌ها به خرید از تجهیزات داخلی توضیح داد: «برخی تجهیزات در داخل کشور تولید میشود و اولویت ما خرید از تجهیزات داخل است. ما به دانشگاه‌ها توصیه کرده‌ایم از بودجه‌ای که به آنها داده میشود ۱۰ درصد از نمایشگاه‌ها خریداری کنند. بسیاری از تجهیزات در داخل تولید می‌شوند اما تجهیزاتی را که فناوری بالا و پیشرفته‌ای دارند و در داخل کشور تولید نمی‌شوند، لازم است وارد کنیم که به طرق مختلف این کار انجام میشود.»
مدیرکل دفتر حمایت و پشتیبانی امور پژوهشی وزارت علوم در پایان درباره شبکه ملی آزمایشگاهی گفت: «شبکه آزمایشگاهی یا شاعا، سامانه‌ای است که ما بدانیم در مجموعه وزارت علوم چه تجهیزاتی وجود دارد. بانک اطلاعاتی از وضعیت آزمایشگاه‌های موجود دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های کشور است. به این خاطر که افراد بدانند چه امکاناتی وجود دارد. کارکرد خوبی داشته است و ما اطلاعات خوبی داریم اما همچنان نیاز به تکمیل شدن دارد و به‌صورت مرتب باید تجهیزات جدید را اضافه کنیم.»
معاون پژوهشی دانشگاه علم و صنعت:
آزمایشگاه‌ها نیاز فوری به تجهیز و تعمیر دارند
داوود یونسیان، معاون پژوهشی دانشگاه علم و صنعت یونسیان با تاکید بر رسیدن به کیفی‌گرایی در مقالات نیاز به تحول در آزمایشگاه‌های دانشگاه‌ها داریم، گفت: «آزمایشگاه‌ها نیاز فوری به تجهیز و تعمیر دارند. برخی تجهیزات ما در این دانشگاه عمر زیادی دارند و پاسخگوی نیازهای جدید نیستند و برخی از آنها نیز فرسوده‌اند. درحال‌حاضر نیاز به این داریم که کشور بودجه بسیارخوبی را به‌صورت بودجه ارزی، به‌طور خاص برای آزمایشگاه‌ها تخصیص دهد. هر دو، سه‌سال یک‌بار این کار اتفاق می‌افتاد و مجوزی از سمت صندوق توسعه ملی اخذ و مقادیری به دانشگاه‌ها تزریق می‌شد. درحال‌حاضر واقعا لازم است و جزء واجبات است. به‌خصوص بعد از دوره کرونا که آزمایشگاه‌ها غیرفعال بوده و واقعا فرسوده‌اند. اگر بخواهیم در رنکینگ‌ها به‌صورت جهشی عمل کنیم، نیاز است مقالات کیفی بدهیم تا در رنکینگ جای بگیرد وگرنه در کمی‌گرایی اتفاقی نمی‌افتد. به‌ضرر کشور است؛ چراکه برخی از رنک‌ها ارجاعات را به مقالات تقسیم می‌کنند، یعنی ندادن مقاله‌ای که کیفیت پایینی دارد از دادن آنها بهتر است.
معاون پژوهشی علم و صنعت با اشاره به اینکه مشکل بیشتر دانشگاه‌ها آزمایشگاه‌ها هستند، عنوان کرد: «اگر آزمایشگاه‌های خوبی در خدمت محققان قرار بگیرند، قطعا مقالات طراز اول تولید میشود، چون نیروی انسانی خوبی در کشور داریم و ضریب هوشی دانشجویان بالاست، آنها تلاش بسیار خوبی دارند و اساتید نیز در این چندسال متخصص شده‌اند و درحال‌حاضر تا حدی می‌توانند از نظر کیفی مقالات خوبی ارائه دهند. اگر بخواهیم مقالاتی با سطح کیفی بالا بدهیم نیاز به ابزار و تجهیزات به‌روز و دقیق داریم.»
او درباره اهمیت بودجه تعمیر آزمایشگاه‌ها گفت: «ما بودجه به نسبت خوبی برای تعمیر و تجهیز دانشگاه‌ها گذاشته‌ایم. در تعمیر و تجهیز دانشگاه فعالیت خواهیم کرد و از بودجه خود دانشگاه نیز به این موضوع اختصاص داده‌ایم. رویکرد اصلی دانشگاه ما نقش‌آفرینی در پروژه‌های کلان و بزرگ کشور است. به این خاطر که این نیازها ماهیت اساسی دارند و ۱۰ هیات‌علمی را درگیر می‌کنند و پژوهش‌های آن در تمام سطوح رسوب میکند، ما به‌دنبال پروژه‌های کلان هستیم و علم و صنعت نقش خود را در جامعه و صنعت کشور در پروژه‌های کلان می‌بیند و امیدواریم که در سال‌ها آینده بین ۱۰ تا ۱۵ پروژه کلان را انجام دهیم.»
سرپرست امور آزمایشگاه‌های دانشگاه تربیت مدرس:
با وضعیت کنونی آزمایشگاه‌ها تولید علم با چالش مواجه میشود
مهدی عبداللهی، سرپرست امور آزمایشگاه‌های دانشگاه تربیت مدرس، درباره وضعیت آزمایشگاه‌های این دانشگاه عنوان کرد: «با توجه به اینکه دانشگاه تربیت مدرس دانشگاه تحصیلات تکمیلی است و برای جذب و تربیت دانشجویان ارشد و دکتری بوده، طبیعتا پژوهش و فناوری بخش عمده‌ای از این دانشگاه را به خود اختصاص می‌دهد. در این راستا دانشگاه تربیت مدرس با بیش از ۴۰ سال فعالیت خود، نزدیک به ۶۰۰ آزمایشگاه تحقیقاتی و پژوهشی دارد. آزمایشگاه‌های دانشگاه در حوزه‌های علوم و فناوری‌های مختلف نیز فعالیت می‌کنند. در ۴۰ سال گذشته سعی شده تجهیزات را در آزمایشگاه‌ها به‌روز کنیم تا پژوهش‌های به‌روزی صورت بگیرد. اما نزدیک به ۱۰ سال است که در سطح کلان، اعتباراتی که به تجهیز آزمایشگاه‌ها تخصیص پیدا میکند، محدود شده است.»
عبداللهی درباره ارتباط تجهیزات آزمایشگاهی و نرخ تولید و کیفیت علم بیان کرد: «ما آن‌طور که باید نتوانستیم آزمایشگاه‌ها را با تجهیزات به‌روز و کارآمد مجهز کنیم و پیشتازی در عرصه علم و فناوری را حفظ کنیم. احتمال می‌رود با توجه به وضعیت کنونی نرخ رشد تولید علم با چالش‌هایی مواجه شود. یکی از دلایل اصلی این امر است که در تجهیزات به‌روز و کارآمد و با فناوری بالا که قلب و موتور پیشران عرصه علم و فناوری است، کاستی‌هایی وجود دارد که امیدواریم جبران شود.»
او در ادامه درباره بودجه آزمایشگاه‌ها توضیح داد: «عمدتا بودجه آزمایشگاه‌ها محل اعتباراتی است که در بودجه دانشگاه دیده میشود و نهایتا این موضوع نیز از طریق وزارت علوم و سازمان برنامه و بودجه به دانشگاه تخصیص می‌یابد. فرض کنیم که از بودجه دانشگاه مواردی که برای بودجه‌های جاری است را از کل بودجه کسر کنیم، نهایتا عدد قابل توجهی برای پژوهش و آزمایشگاه‌ها باقی نمی‌ماند.»
سرپرست امور آزمایشگاه‌های دانشگاه تربیت مدرس در همین زمینه افزود: «سالانه و با توجه به فعالیت‌های دانشگاه تربیت مدرس و مسئولان امر، حدودا ۲۰ تا ۳۰ میلیارد به امر پژوهش تخصیص پیدا میکند. بخشی از آن نیز در حوزه تعمیر و تجهیز برای آزمایشگاه مصرف میشود. نهایتا سالانه و به‌صورت حداکثر ۱۰ میلیارد تومان برای آزمایشگاه‌ها از بعد تعمیر و تجهیز اختصاص می‌یابد. این عدد، عدد قابل توجهی نیست. عمده این پول نیز برای تعمیر و نگهداری تجهیزات صرف شده است. عملا امسال نتوانستیم تجهیز خاصی را که پرکاربرد و عمومی باشد برای آزمایشگاه مرکزی خریداری کنیم. البته اخیرا صحبتی نیز شده است که بودجه‌ای از صندوق ذخیره ارزی تخصیص بیاید که امیدواریم در این راستا به دانشگاه‌ها کمک بشود تا برخی از کمبودهای سال‌های پیش را جبران کند.»
عبداللهی با تاکید بر اینکه مجهز کردن آزمایشگاه‌های مرکزی دانشگاه اهمیت دارد، توضیح داد: «درواقع به‌جای اینکه در دانشکده‌ها، آزمایشگاه‌ها را تک به تک مجهز به تجهیزات به‌روز و کارآمد کنیم، آزمایشگاه جامع مرکزی در سطح دانشگاه وجود داشته باشد که عمده این هزینه‌ها معطوف به خرید و تجهیز این آزمایشگاه شود. در سطح وزارت علوم شبکه‌ای به راه افتاد و شبکه جامع دیگری نیز اخیرا در معاونت برنامه‌ریزی شده است که با یکدیگر ترکیب شوند، تا تمام تجهیزاتی که در آزمایشگاه‌ها و دانشگاه‌ها وجود دارد را به اشتراک بگذارد. به‌نظر می‌رسد ساماندهی می‌تواند در بهینه‌سازی ارائه خدمات با امکانات موجود، بحث پژوهش را بهبود بخشد. امیدوارم به‌شکل واقعی این موضوع در سطح وزارت علوم اتفاق بیفتد و حمایت جدی صورت گیرد که هر‌چه سریع‌تر ساماندهی مورد‌نظر محقق شود.»
او در ادامه درباره لزوم وجود سامانه‌ای برای ارائه خدمات آزمایشگاهی در دانشگاه‌ها، افزود: «در سطح دانشگاه‌ها هر دانشگاهی که این سیاست را داشته، توفیقاتی نیز برای آن حاصل شده است. راه‌اندازی سامانه‌هایی که در واقع بتوان تحت این سامانه تجهیزات را در دسترس عموم قرار داد و نهایتا براساس درخواست در این سامانه بتواند خدمات خودش را در داخل دانشگاه و خارج از آن ارائه دهد. این موضوع نیز ثابت شده است که در ساماندهی و استفاده از تجهیزات موجود تا حد زیادی موفق عمل کرده‌اند. این طرح می‌تواند درآمدهای خوبی را وارد دانشگاه کند. همچنین در راستای تقویت زیرساخت‌ها استفاده میشود.»
عبداللهی درباره شبکه ملی آزمایشگاهی گفت: «شبکه ملی آزمایشگاهی تنها در بحث ساماندهی و استفاده مطلوب از وضعیت موجود را توانست پوشش دهد و در حوزه بودجه کارآمد نبود مگر اینکه در این راستا وزارت علوم سیاستی را بر مبنای عملکرد هر دانشگاه در این سامانه پیگیری کند که بر این اساس اعتبارات خوبی را به آن دانشگاه برای مجهز کردن آزمایشگاه تخصیص دهد.»
او در پایان درباره تجهیز آزمایشگاه‌ها از طریق خیرین عنوان کرد: «راه‌های دیگر نیز وجود دارد که برخی از دانشگاه‌ها به‌خوبی توانستند در آن عمل کنند که یکی از این موارد استفاده از ظرفیت خیرین است، حتی راه‌اندازی آزمایشگاه و تجهیز آن به‌خصوص در حوزه‌هایی مانند حوزه سلامت که با عموم جامعه در ارتباط است؛ می‌توان از وضعیت خیرین نیز در این عرصه استفاده کرد. به نظر در داخل کشور کمتر به این موضوع پرداخته شده است و جا دارد که توجه بیشتری به آن شود.»
منبع:فرهیختگان
