امروزه دانشگاه‌ها در بسیاری از کشورها نقش کلیدی در تولید علم دارند و برای حفظ این پیشتازی در تولید علم به شیوه‌های متنوعی عملکرد پژوهشی اعضای هیات‌علمی خود را می‌سنجند. در این میان با بررسی روند تولید علم کشور در دو دهه گذشته به دو نکته مهم می‌رسیم. نکته اول اینکه آیین‌نامه ارتقای اساتید ظرفیت بالقوه بالایی برای جهت‌دهی فعالیت‌های علمی اساتید دانشگاه و تنظیم‌گری زیست بوم علم و فناوری دارد که می‌توان از آن در حوزه‌های دیگر مورد نیاز کشور مانند اقتصاد دانش‌بنیان بهره گرفت. نکته دوم نسبت اندک سهم پژوهش‌های تقاضا‌محور در پژوهش‌های دانشگاهی است. به‌عبارت دیگر علی‌رغم رشد شتابان تولید علم در کشور، تمرکز پژوهشی اساتید درحوزه مسائل اساسی و نیازهای کشور نیست.
براساس آخرین نسخه آیین‌نامه ارتقای مرتبه اعضای هیات‌علمی که در سال ۱۳۹۴ به تصویب رسیده است، اساتید برای ارتقای رتبه علمی و همچنین ترفیع پایه سالانه و ادامه همکاری با دانشگاه نیازمند کسب حداقل امتیازهایی از فعالیت‌های مختلف در دانشگاه هستند. امتیازهای مورد‌انتظار در آیین‌نامه ارتقای مرتبه علمی وزارت علوم و وزارت بهداشت در جدول ۱ به تفکیک مواد مختلف مقایسه شده‌اند. در آیین‌نامه ارتقای مرتبه موجود تنها مسیر ممکن برای ارتقای مرتبه علمی اساتید آموزشی و پژوهشی ذیل وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برجستگی در پژوهش (که براساس امتیازهای ماده پژوهشی سنجیده می‌شود) است. در‌حالی‌که طبق بند ج ماده ۱۲ قانون «حداکثر استفاده از توان تولیدی و خدماتی کشور و حمایت از کالای ایرانی» (مصوب سال ۱۳۹۸) وزارتخانه‌های علوم و بهداشت موظف شده‌اند علاوه‌بر به رسمیت شناختن سایر انواع پژوهش‌ها و خدمات علمی با معرفی شاخص‌های متقن و شفاف زمینه را برای ارتقای علمی از مسیر پرداختن به نیازهای اساسی کشور فراهم کنند.
موضوع دیگر اینکه آیین‌نامه ارتقای اساتید آموزشی‌پژوهشی ذیل دانشگاه‌های وزارت بهداشت بر خلاف آیین‌نامه وزارت علوم اهمیت بیشتری برای فعالیت‌های ذیل ماده آموزشی نسبت به فعالیت‌های پژوهشی قائل شده است. همان‌گونه که از جدول ۱ برمی‌آید ماده آموزشی آیین‌نامه وزارت بهداشت با به‌رسمیت شناختن خدمات علمی مبتنی‌بر آموزش علاوه‌بر امکان کسب امتیاز از این فعالیت‌ها زمینه ارتقای اساتید صرفا براساس فعالیت‌های تعریف‌شده در مواد آموزشی این گروه تحصیلی را فراهم کرده است۱٫ به‌عبارت دیگر در این آیین‌نامه امکان ارتقای مرتبه از مسیر پژوهش‌ها و سایر خدمات علمی ناظر به نیازهای حوزه بهداشت و درمان برای اساتید موسسات آموزش عالی ذیل وزارت بهداشت وجود دارد، امکانی که برای اساتید وزارت علوم فراهم نیست. این موضوع را می‌توان یکی از دلایل ارتباط موثرتر دانشگاه‌های علوم پزشکی با جامعه در حوزه سلامت دانست. این در‌حالی است که تاکید آیین‌نامه وزارت علوم بر ماده پژوهش و فناوری است. بندهای الزامی و مهم این ماده را می‌توان به هفت دسته مقالات علمی‌پژوهشی، طرح‌های پژوهشی، فعالیت‌های فناورانه، کتاب، اثر بدیع، کرسی‌های نظریه‌پردازی و راهنمایی و هدایت دانشجویان تحصیلات تکمیلی دسته‌بندی کرد. نکته حائز اهمیت، در نظر گرفته شدن حداقل امتیاز برای مقالات علمی‌پژوهشی هم از نظر کیفی و هم از نظر کمی و براساس تعداد مقالات و ضریب تاثیر مجلات است. یعنی اساتید در کنار سایر فعالیت‌های علمی حتما باید بر مقاله‌نویسی متمرکز باشند. این موضوع وقتی جالب می‌شود که برای بخش پژوهش‌های مساله‌محور و ناظر به نیازهای کشور نه‌تنها حداقلی تعریف نشده بلکه در برخی موارد سقف امتیاز قابل‌قبول نیز معین شده است. به عبارت دیگر از اساتید دانشگاه‌های ذیل وزارت علوم خواسته می‌شود به تعداد دلخواه مقاله منتشر کنند، اما نمی‌توانند پژوهش مساله‌محور با امتیاز موثر در ارتقای رتبه علمی انجام دهند. جالب‌تر اینکه این دسته از اساتید حتی اگر پژوهش‌های مساله‌محورشان منتهی به مقالات علمی‌پژوهشی هم شود، باز هم ممکن است از افزایش پایه سالانه و ارتقای مرتبه علمی باز بمانند. چراکه براساس تبصره ۶ بند ۳-۱ آیین‌نامه ارتقا امتیاز حداکثر دو مقاله مستخرج از هر طرح (منجر به تولید سند ملی) در حداقل امتیازهای این بند محاسبه می‌شود، هر‌چند به همه مقاله‌ها امتیاز تعلق می‌گیرد.
اتکای آیین‌نامه‌های وزارت علوم به انتشار مقالات علمی-پژوهشی برای ارتقای علمی و ترفیع پایه (مرتبه حقوق) و تبدیل وضعیت استخدامی، اساتید پرانگیزه را از پرداختن به پژوهش‌های مساله‌محور باز داشته و ایشان را ملزم به انتشار مقالات برای طی مدارج دانشگاهی می‌کند. حداقل و حداکثر امتیازهای لازم ماده پژوهش برای ارتقای مرتبه علمی آیین‌های فعلی وزارت علوم و وزارت بهداشت در جدول ۲ آمده است. آیین‌نامه وزارت علوم در مقایسه با آیین‌نامه وزارت بهداشت هم از نظر مجموع امتیازهای بندهای ماده پژوهش و فناوری و هم از نظر امتیازهای بند مقالات علمی‌پژوهشی امتیازهای حداقل امتیاز بالاتری دارد. به‌عبارت دیگر اساتید وزارت علوم در مقایسه با اساتید وزارت بهداشت ملزم به انتشار تعداد بیشتری مقاله علمی-پژوهشی هستند. این در‌حالی است که براساس اطلاعات درگاه سایمگو ۲ پژوهشگران ایرانی در رشته‌های پزشکی در سال ۲۰۲۱ حدود ۲۴ هزار سند علمی و در رشته‌های مهندسی حدود ۱۶ هزار سند علمی منتشر کرده‌اند. با توجه به آمار منتشر‌شده توسط موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، تعداد اعضای هیات‌علمی این دو گروه تحصیلی در سال ۱۳۹۹-۱۴۰۰ تقربیا برابر بوده است. هر‌چند که این اختلاف ۵۰ درصدی در تعداد انتشارات مقالات علمی-پژوهشی ممکن است به‌خاطر تفاوت رشته‌ها باشد اما نشان‌گر این است که علی‌رغم تاکید کمتر آیین‌نامه وزارت بهداشت بر ماده پژوهشی (انتشار مقالات علمی‌پژوهشی) اساتید ذیل دانشگاه‌های این وزارتخانه از نظر تعداد مقالات منتشر‌شده وضعیت بهتری دارند.
این در‌حالی است که ساختار آموزشی گروه رشته‌های علوم پزشکی به شکلی است که دانشجویان و اساتید این گروه در تمامی مراحل آموزش و پژوهش ارتباط تنگاتنگی با جامعه و بر بستر بیمارستان‌های آموزشی دارند.
مهم‌ترین تفاوت دانشگاه‌های وزارتخانه‌های بهداشت و علوم در حوزه آموزش عالی انتظارات آیین‌نامه ارتقا از اعضای هیات‌علمی است. آیین‌نامه ارتقا مانند چتری بر فعالیت‌های علمی‌آموزشی اساتید قرار دارد. اعضای هیات‌علمی رشته‌های متفاوت تحصیلی با توانمندی‌های متنوع در دانشگاه‌های وزارت علوم که در مناطق مختلف کشور حضور دارند بر خلاف اساتید دانشگاه‌های علوم پزشکی با تمرکز بر انتشار مقالات متعدد علمی‌پژوهشی امکان ارتقای مرتبه علمی خود را دارند، این در‌حالی است که حل شدن بسیاری از مشکلات کشور نیازمند تلاش و پژوهش اساتید برخی گروه‌های تحصیلی مانند رشته‌های فنی و مهندسی است. پژوهش‌هایی که الزاما به انتشار مقالات علمی‌پژوهشی منجر نمی‌شوند. سیاستگذاران آموزش عالی لازم است با تنوع بخشیدن به مواد و بندهای آیین‌نامه امکان ارتقای اعضای هیات‌علمی وزارت علوم به مراتب دانشیاری و استادی از طریق فعالیت‌های آموزشی، نوآورانه و فناورانه و حل مسائل کشور را فراهم کنند. به‌عبارت دیگر علاوه‌بر ارتقای مرتبه مبتنی‌بر انتشار مقالات علمی‌پژوهشی، بایستی ارتقای مرتبه از طریق کسب حداقل امتیاز مشخص از فعالیت‌های مساله‌محور یا از طریق کسب امتیاز از فعالیت‌های آموزشی و رسیدن به مراتب دانشیاری و استادی برای اعضای هیات‌علمی مهیا شود.
منبع:فرهیختگان
